రఘువంశమ్-2.7

శ్లోకః

స న్యస్తచిహ్నామపి రాజ్యలక్ష్మీం తేజోవిశేషానుమితాం దధానః ।

ఆసీదనావిష్కృతదానరాజిరన్తర్మదావస్థ ఇవ ద్విపేన్ద్రః ॥2.7॥

పదవిభాగః

స న్యస్త-చిహ్నామ్ అపి రాజ్య-లక్ష్మీం తేజః-విశేష-అనుమితాం దధానః । ఆసీదన-ఆవిష్కృత-దాన-రాజిః-అన్తః-మద-అవస్థ ఇవ ద్విప-ఇన్ద్రః ॥

అన్వయః

సః (రాజా) న్యస్తచిహ్నామ్ అపి తేజఃవిశేషానుమితాం రాజ్యలక్ష్మీం దధానః (సన్) అనావిష్కృతదానరాజిః అంతర్మదావస్థః ద్విపేన్ద్రః ఇవ ఆసీత్ ॥2.7॥

వాచ్యపరివర్తనమ్

తేన (రాజ్ఞా) న్యస్తచిహ్నామ్ అపి తేజోవిశేషానుమితాం రాజ్యలక్ష్మీం దధానేన (సతా) అనావిష్కృతదానరాజినా అంతర్మదావస్థేన ద్విపేన్ద్రేణ ఇవ అభూయత ॥

సరలార్థః

సమదభద్రజాతీయో గజపతిః యద్యపి మదవారిభిః అన్తర్గతాం నిజాం మదావస్థాం న ప్రకటీకరోతి తథాపి తస్య తేజఃశాలినా మూర్తివిశేషేణ యథా మనుష్యః తాం మదావస్థాం నిశ్చేతుం సమర్థో భవతి తథా స దిలీపః వ్రతబన్ధాత్ యద్యపి ఛత్రచామరాలఙ్కారాదిభిః నిజాం రాజ్యలక్ష్మీం న ఆవిశ్చకార తథాపి తస్య ప్రభావశాలినా మూర్తివిశేషేణైవ జనస్తస్య రాజ్యశ్రియం అనుమాతుం శశాక ॥

తాత్పర్యమ్

(ఛత్రచామరములవంటి రాజోచితమైన) లాంఛనాలను విడిచిపెట్టి ఉన్నప్పటికీ, తన విశేషమైన తేజస్సు కారణంగా“అతడు రాజు” అని ఊహించడానికి వీలున్నది. పోలిక చెప్పాలంటే - చెక్కిళ్ళమీదుగా మదజలం కారకుండా మదావస్థను లోపల్లోపల దాచుకున్న గజేంద్రుడిలాగా ఉన్నాడు అతడు.

రఘువంశమ్-2.6

శ్లోకః
స్థితః స్థితాముచ్చలితః ప్రయాతాం నిషేదుషీమాసనబన్ధధీరః ।

జలాభిలాషీ జలమాదదానాం ఛాయేవ తాం భూపతిరన్వగచ్ఛత్ ॥2.6॥

పదవిభాగః

స్థితః స్థితామ్ ఉచ్చలితః ప్రయాతాం నిషేదుషీమ్ ఆసన-బన్ధ-ధీరః । జల-అభిలాషీ జలమ్ ఆదదానాం ఛాయా ఇవ తాం భూపతిః అన్వగచ్ఛత్ ॥

అన్వయః

భూపతిః తాం స్థితాం (దృష్ట్వా) స్థితః (సన్), ప్రయాతాం దృష్ట్వా ఉచ్చలితః (సన్), నిషేదుషీం (దృష్ట్వా) ఆసనబన్ధ-ధీరః (సన్) జలమ్ ఆదదానాం (దృష్ట్వా) జలాభిలాషీ (సన్) తాం ఛాయా ఇవ అన్వగచ్ఛత్ ॥2.6॥

వాచ్యపరివర్తనమ్

భూపతినా స్థితా స్థితేన ప్రయాతా ఉచ్చలితేన నిషేదుషీ ఆసనబన్ధధీరేణ జలమ్ ఆదదానా జలాభిలాషిణా (సతా) సా ఛాయయా ఇవ అన్వగమ్యత ॥

సరలార్థః

నన్దినీ యదా చలితుమారేభే తదా దిలీపోఽపి తామనుజగామ, యదా సా చలనాత్ విరరామ నృపోపి తదా విరరామ, సా యదా నిషసాద తదా రాజాపి నిషసాద, సా ప్రథమం జలం పపౌ నృపః పశ్చాత్ సలిలమపిబత్, కిం బహునా? స భూపతిః సదా ఛాయేవ తామనుజగామ ॥

తాత్పర్యమ్

నందిని నిలిచినప్పుడల్లా ఆ రాజు నిలబడిపోయాడు. నడిచినప్పుడల్లా తానూ నడిచాడు. పడుకున్నప్పుడల్లా, స్థిరంగా కూర్చున్నాడు. (ఆ ఆవు) నీళ్ళు తాగినప్పుడల్లా (దిలీపుడికి కూడా) నీళ్ళు తాగాలనిపించింది. నీడలా తనను వెంబడించాడు.

రఘువంశమ్-2.5

శ్లోకః

స న్యస్తచిహ్నామపి రాజ్యలక్ష్మీం తేజోవిశేషానుమితాం దధానః ।

ఆసీదనావిష్కృతదానరాజిరన్తర్మదావస్థ ఇవ ద్విపేన్ద్రః ॥2.7॥

పదవిభాగః

స న్యస్త-చిహ్నామ్ అపి రాజ్య-లక్ష్మీం తేజః-విశేష-అనుమితాం దధానః । ఆసీదన-ఆవిష్కృత-దాన-రాజిః-అన్తః-మద-అవస్థ ఇవ ద్విప-ఇన్ద్రః ॥

అన్వయః

సః (రాజా) న్యస్తచిహ్నామ్ అపి తేజఃవిశేషానుమితాం రాజ్యలక్ష్మీం దధానః (సన్) అనావిష్కృతదానరాజిః అంతర్మదావస్థః ద్విపేన్ద్రః ఇవ ఆసీత్ ॥2.7॥

వాచ్యపరివర్తనమ్

తేన (రాజ్ఞా) న్యస్తచిహ్నామ్ అపి తేజోవిశేషానుమితాం రాజ్యలక్ష్మీం దధానేన (సతా) అనావిష్కృతదానరాజినా అంతర్మదావస్థేన ద్విపేన్ద్రేణ ఇవ అభూయత ॥

సరలార్థః

సమదభద్రజాతీయో గజపతిః యద్యపి మదవారిభిః అన్తర్గతాం నిజాం మదావస్థాం న ప్రకటీకరోతి తథాపి తస్య తేజఃశాలినా మూర్తివిశేషేణ యథా మనుష్యః తాం మదావస్థాం నిశ్చేతుం సమర్థో భవతి తథా స దిలీపః వ్రతబన్ధాత్ యద్యపి ఛత్రచామరాలఙ్కారాదిభిః నిజాం రాజ్యలక్ష్మీం న ఆవిశ్చకార తథాపి తస్య ప్రభావశాలినా మూర్తివిశేషేణైవ జనస్తస్య రాజ్యశ్రియం అనుమాతుం శశాక ॥

తాత్పర్యమ్

(ఛత్రచామరములవంటి రాజోచితమైన) లాంఛనాలను విడిచిపెట్టి ఉన్నప్పటికీ, తన విశేషమైన తేజస్సు కారణంగా“అతడు రాజు” అని ఊహించడానికి వీలున్నది. పోలిక చెప్పాలంటే - చెక్కిళ్ళమీదుగా మదజలం కారకుండా మదావస్థను లోపల్లోపల దాచుకున్న గజేంద్రుడిలాగా ఉన్నాడు అతడు.

రఘువంశమ్-2.4

శ్లోకః

వ్రతాయ తేనానుచరేణ ధేనోర్న్యషేధి శేషోఽప్యనుయాయివర్గః ।

న చాన్యతస్తస్య శరీరరక్షా స్వవీర్యగుప్తా హి మనోః ప్రసూతిః ॥2.4॥

పదవిభాగః

వ్రతాయ తేన అనుచరేణ ధేనోః న్యషేధి శేషః అపి అనుయాయి-వర్గః । న చ అన్యతః తస్య శరీర-రక్షా స్వవీర్య-గుప్తా హి మనోః ప్రసూతిః ॥

అన్వయః

వ్రతాయ ధేనోః అనుచరేణ తేన (రాజ్ఞా) శేషః అపి అనుయాయివర్గః న్యషేధి అస్య (నృపస్య) శరీరరక్షా చ అన్యతః న హి మనోః ప్రసూతిః స్వవీర్యగుప్తా (భవతి) ॥2.4॥

వాచ్యపరివర్తనమ్

వ్రతాయ ధేనోః అనుచరః సః శేషమ్ అపి అనుయాయివర్గం న్యషేధీత్ అస్య శరీరరక్షయాచ అన్యతః న (భూయతే) హి మనోః ప్రసూత్యా స్వవీర్యగుప్తయా (భూయతే) ॥

సరలార్థః

వ్రతపాలనార్థమేవ అరణ్యే గామనుగచ్ఛన్ నృపతిః ప్రాక్ మహిషీం నివర్తయామాస పశ్చాత్ అన్యానపి సేవకాన్ అనుచలనాత్ నివారితవాన్ ఏకాకినోపి తస్య దిలీపస్య నిజరక్షణవిధౌ కాపి చిన్తా న బభూవ యతః మనోః కులధరాః నృపాః స్వబాహుబలేనైవ సర్వత్ర నిజరక్షాం కుర్వన్తి ॥

తాత్పర్యమ్

(తన) వ్రతాచరణము కోసము ఆ రాజు నందినికి అనుచరుడైనాడు. తనను అనుసరిస్తూ ఉన్న మిగతా వారిని కూడా నిలిపివేసాడు (అక్కడే ఆగి పొమ్మని చెప్పాడు). మనువు వంశీకుడైన ఆ రాజుయొక్క దేహరక్షణ స్వీయపరాక్రమములోనే సురక్షితముగా ఉంటుంది కానీ మరొకవిధముగా కాదు కదా.

రఘువంశమ్-2.3

శ్లోకః

నివర్త్య రాజా దయితాం దయాలుస్తాం సౌరభేయీం సురభిర్యశోభిః ।

పయోధరీభూతచతుఃసముద్రాం జుగోప గోరూపధరామివోర్వీమ్ ॥2.3॥

పదవిభాగః

నివర్త్య రాజా దయితాం దయాలుః తాం సౌరభేయీం సురభిః యశోభిః । పయోధరీ-భూత-చతుః-సముద్రాం జుగోప గోరూప-ధరామ్ ఇవ ఉర్వీమ్ ॥

అన్వయః

యశోభిః సురభిః దయాలుః రాజా దయితాం నివర్త్య పయోధరీభూతచతుఃసముద్రాం గోరూపధరామ్ ఉర్వీమ్ ఇవ తాం సౌరభేయీం (నన్దినీం) జుగోప ॥2.3॥

వాచ్యపరివర్తనమ్

యశోభిః సురభిణా దయాలునా రాజ్ఞా దయితాం నివర్త్య పయోధరీభూతచతుఃసముద్రా గోరూపధరా ఉర్వీ ఇవ సా సౌరభేయీ జుగుపే ॥

సరలార్థః

పరమదయాలుః రాజా ప్రియతమాం సుదక్షిణాం సుదూరగమనాత్ నివర్తయామాస స్వయం చ తాం నందినీం సర్వభావేన గోప్తుమారేభే మన్యే నన్దినీరూపేణ ప్రాప్తాం చతుర్భిః స్తనైరివ చతుర్భిః జలధిభిః యుక్తాం సాక్షాత్ ధరాం దేవీమివ స జుగోప ॥

తాత్పర్యమ్

దయాళువూ, కీర్తిచేత మనస్సుకు ఇంపు కలిగించేవాడూ అయిన ఆ రాజు తన భార్యను (ఆశ్రమానికి) తిరిగి పంపి, నాలుగు సముద్రాలు నాలుగు పాల పొదుగులై ఆ భూదేవియే గోరూపధారిణి అయిందా అన్నట్లున్న ఆ సురభి తనయను (నందినిని) సంరక్షించాడు.

రఘువంశమ్-2.2

శ్లోకః

తస్యాః ఖురన్యాసపవిత్రపాంసుమపాంసులానాం ధురి కీర్తనీయా ।

మార్గం మనుష్యేశ్వరధర్మపత్నీ శ్రుతేరివార్థం స్మృతిరన్వగచ్ఛత్ ॥2.2॥

పదవిభాగః

తస్యాః ఖుర-న్యాస-పవిత్ర-పాంసుమ్ అపాంసులానాం ధురి కీర్తనీయా । మార్గం మనుష్య-ఈశ్వర-ధర్మపత్నీ శ్రుతేః ఇవార్థం స్మృతిః అన్వగచ్ఛత్ ॥

అన్వయః

అపాంసులానాం ధురి కీర్తనీయా మనుష్యేశ్వరధర్మపత్నీ ఖురన్యాసపవిత్రపాంసుం తస్యాః మార్గం శ్రుతేః అర్థం స్మృతిః ఇవ అన్వగచ్ఛత్ ॥2.2॥

వాచ్యపరివర్తనమ్

అపాంసులానాం ధురి కీర్తనీయా మనుష్యేశ్వరధర్మపత్న్యా ఖురన్యాసపవిత్రపాంసుః తస్యాః మార్గః శ్రుతేః అర్థః స్మృత్యా ఇవ అన్వగమ్యత ॥

సరలార్థః

పావనైః ఖురక్షేపైః నందినీ మార్గరజో నిర్మలీకుర్వాణా జగామ యథా హి స్మృతిః వేదార్థమేవ సర్వదా అనుగచ్ఛతి తథా పతివ్రతాగ్రగణ్యా దిలీపపత్నీ సుదక్షిణా తం నందినీమార్గం అనుససార ॥

తాత్పర్యమ్

పతివ్రతలలో అగ్రగణ్యయైన ఆ రాణి (సుదక్షిణాదేవి), నందిని కాలిగిట్టల ధూళి చేత పావనమైన మార్గాన్ని అనుసరించింది - వేదము యొక్క అర్థాన్ని స్మృతి అనుసరించినట్లు.

[అపాంసులానాం ధురి కీర్తనీయా =దోషము లేని స్త్రీలలో మొదటగా చెప్పదగినది]

రఘువంశమ్-2.1

శ్లోకః

అథ ప్రజానామధిపః ప్రభాతే జాయాప్రతిగ్రాహితగన్ధమాల్యామ్ ।

వనాయ పీతప్రతిబద్ధవత్సాం యశోధనో ధేనుమృషేర్ముమోచ ॥2.1॥

పదవిభాగః

అథ ప్రజానామ్ అధిపః ప్రభాతే జాయా-ప్రతిగ్రాహిత-గన్ధమాల్యామ్ । వనాయ పీత-ప్రతి-బద్ధవత్సాం యశో-ధనః ధేనుమ్ ఋషేః ముమోచ ॥

అన్వయః

అథ ప్రభాతే యశోధనః ప్రజానామ్ అధిపః జాయాప్రతిగ్రాహిత-గన్ధమాల్యాం పీతప్రతిబద్ధ-వత్సామ్ ఋషేః ధేనుం వనాయ ముమోచ ॥2.1॥

వాచ్యపరివర్తనమ్

అథ ప్రభాతే యశోధనేన ప్రజానామ్ అధిపేన జాయాప్రతిగ్రాహిత-గంధమాల్యాం పీతప్రతిబద్ధవత్సా ఋషేః ధేనుః వనాయ ముముచే ॥

సరలార్థః

ప్రభాతసమయే నృపమహిషీ సుదక్షిణా మాలాచందనాదిభిః నందినీం సమ్యక్తయా అర్చయామాస వత్సం చ ప్రథమం స్తన్యం పాయయిత్వా పశ్చాత్ బబన్ధ. తతశ్చ యశఃపరాయణః స దిలీపః వనే స్వచ్ఛన్దగమనాయ తాం నన్దినీం ముక్తవాన్ ॥

తాత్పర్యమ్

అటు పిమ్మట – తెల్లవారాక - సుదక్షిణ వశిష్ఠమహర్షియొక్క ధేనువైన నందినికి చందనమును, పూలదండను సమర్పించి అర్చించింది. ఆ గోవు తన లేగదూడకి పాలు తాగించాక, దూడను కట్టివేసాక, కీర్తి అనే ధనమును కలిగిన రాజు ఆ ఆవును అడవిలో సంచరించేందుకు విడిచిపెట్టాడు.